Nasz ostatni wpis powiązany był z tematem stosowania prawa pomocy publicznej przez sądy krajowe. W dzisiejszym wpisie chcielibyśmy kontynuować ten temat. Jakkolwiek liczba orzeczeń w których polskie sądy powszechne wypowiadają się w przedmiocie prawa pomocy publicznej nie jest duża to nie mniej sądy powszechne coraz częściej zabierają głos w tym temacie. Co ciekawe, rozstrzygane przez nie spory często dotyczą zagadnień które wywołują wątpliwości nie tylko na naszym „krajowym podwórku”. Niewątpliwie do tej grupy orzeczeń zalicza się wyrok wydany przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w sporze pomiędzy Skarbem Państwa, a spółką Autostrada Wielkopolska S.A. w przedmiocie uchylenia wyroku Trybunału Arbitrażowego ad hoc UNICITRAL [1]. Wagę tej sprawy podkreśla zresztą fakt, że sama Komisja Europejska uznała, że dla zapewnienia spójnego stosowania prawa pomocy publicznej, niezbędne jest przedłożenie przez nią uwag w przedmiotowej sprawie [2].

Historia sporu pomiędzy spółką Autostrada Wielkopolska S.A., a Skarbem Państwa swymi początkami sięga roku 2004 i konsekwencji jakie dla łączącej oba te podmioty umowy koncesyjnej miało wejście Polski do Unii Europejskiej. W wyniku akcesji konieczne stało się bowiem dostosowanie przepisów krajowych dotyczących płatności przez samochody ciężarowe za przejazdy drogami krajowymi w Polsce do regulacji prawa unijnego. Do tej pory samochody ciężarowe płaciły bowiem opłatę winietową na rzecz Skarbu Państwa z tytułu korzystania ze wszystkich dróg krajowych w Polsce oraz równolegle opłaty za przejazd konkretnymi odcinkami płatnych autostrad. Tego typu sytuacja prowadziła jednak do naruszenia prawa unijnego, w związku z czym 1 września 2005 r. weszła w życie ustawa z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym oraz ustawy o transporcie drogowym, która wyeliminowała podwójną opłatę uiszczaną przez pojazdy ciężarowe za korzystanie z tego samego odcinka drogi. Jeżeli pojazd ciężarowy wykupił winietę wówczas od 1 września 2005 r. był zwolniony z uiszczania opłat na autostradach objętych umowa koncesyjnymi. Oczywiście taka sytuacja prowadziła do naruszenia interesów ekonomicznych koncesjonariuszy w związku z tym ww. ustawa przewidywała możliwość otrzymania przez nich rekompensaty z tytułu utraconego przychodu z Krajowego Funduszu Drogowego.  

W wyniku owej zmiany normatywnej Skarb Państwa oraz Autostrada Wielkopolska zawarły 14 października 2005 r. aneks do łączącej ich umowy koncesyjnej. Celem aneksu było zapewnienie zwrotu środków finansowych jakie utraciła Autostrada Wielkopolska w wyniku wejścia w życie ww. ustawy nowelizującej.

Niemniej, po niedługim czasie Minister Infrastruktury uznał, że zawarcia aneksu na warunkach w nim przewidzianych byłe błędem. W związku z tym organ ten złożył w 2008 r. Autostradzie Wielkopolskiej oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego w owym aneksie. Jako podstawę wskazał błąd co do prawdziwości zawartych w aneksie danych, a wynikający z tego, że przyjęte wyliczenia wysokości rekompensaty oparte były o nieaktualną, bo pochodzącą z 1999 r. analizę prognozy ruchu, podczas gdy Autostrada Wielkopolska dysponowała już analizą z 2004 r.

Spółka, w związku z takim obrotem sytuacji, podjęła stosowne kroki prawne i zainicjowała postępowanie arbitrażowe. Wyrokiem z dnia 20 marca 2013 r. rozpoznający sprawę Trybunał Arbitrażowy orzekł, że oświadczenie Ministra Infrastruktury jest bezskuteczne, a aneks jest ważny i wykonalny. Trybunał Arbitrażowy oddalił także powództwo wzajemne Skarbu Państwa.

Skarb Państwa, reprezentowany przez Ministra Infrastruktury, oczywiście nie pogodził się z takim rozstrzygnięciem i wniósł skargę do sądu okręgowego w Warszawie o uchylenie orzeczenia Trybunału Arbitrażowego. Minister w swojej skardze oparł się na art. 1206 § 2 pkt 2 kpc i twierdził, że zaskarżony wyrok jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego m .in. przez to, że nie została uwzględniona kwestia nieważności aneksu jako sprzecznego z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa.

Sąd Okręgowy nie przychylił się jednak do stanowiska Ministra Infrastruktury i wyrokiem z dnia 26 stycznia 2018 r. skargę oddalił. Niezrażony dotychczasowymi niepowodzeniami Minister Infrastruktury wywiódł od tego wyroku apelację, w której zarzucił sądowi okręgowemu m in.:

naruszenie odpowiednich przepisów prawa poprzez przyjęcie, że przepisy TFUE regulujące zasady udzielania pomocy publicznej i funkcjonowania rynku wewnętrznego nie tworzą podstawowych zasad porządku prawnego Rzeczypospolite Polskiej i w konsekwencji zaniechanie zbadania Wyroku Arbitrażowego w kontekście jego zgodności z art. 107 i 108 ust. 3 TFUE;               

naruszenie przepisów prawa polegające na przyjęciu, że Wyrok Arbitrażowy stwierdzający ważność czynności prawnej w postaci aneksu do umowy koncesyjnej nie jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, pomimo że sprzeczność aneksu z art. 107 i 108 ust. 3 TFUE została w sposób wiążący stwierdzona przez Komisję Europejską stosownej decyzji [3].

Sąd Apelacyjny, odmiennie od Sądu Okręgowego, uznał za zasadne stanowisko Ministra Infrastruktury i uchylił wyrok Trybunału Arbitrażowego. Dochodząc do takiej konkluzji Sąd poczynił następujące rozważania.

Po pierwsze, zasadnym zdaniem Sądu Apelacyjnego był zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy przepisów prawa poprzez przyjęcie, że przepisy TFUE regulujące zasady udzielania pomocy publicznej i funkcjonowania rynku wewnętrznego nie tworzą podstawowych zasad porządku prawnego Rzeczypospolite Polskiej i w konsekwencji zaniechanie zbadania Wyroku Arbitrażowego w kontekście jego zgodności z art. 107 i 108 ust. 3 TFUE. W tym względzie Sąd Apelacyjny stwierdził, że:

Spójne stosowanie zasad pomocy państwa nie może być przy tym rozumiane wyłącznie jako zapewnienie możliwości zwrotu pomocy wypłaconej sprzecznie z tymi zasadami, lecz ma ono szerszy wymiar systemowy i obejmuje dbanie, aby sądy państwowe i arbitrażowe rozstrzygające sprawy z zakresu prawa konkurencji przestrzegały podstawowych zasad prawa Unii Europejskiej. Część polskiego porządku prawnego, podlegającego badaniu z urzędu w ramach przesłanki z art. 1206 § 2 pkt 2 k.p.c., stanowią przepisy prawa Unii Europejskiej. Orzecznictwo ETS/TSUE jednoznacznie przesądziło, że unijne przepisy prawa konkurencji stanowią część porządku publicznego, który musi być uwzględniany przez sądy krajowe w toku sprawowania przez nie kontroli nad orzeczeniami arbitrażowymi zgodnie z zasadą równoważności (ekwiwalentności).

W przedmiotowej sprawie Sąd Apelacyjny zauważył, że ryzyko dla spójności stosowania przepisów unijnego prawa konkurencji związane jest już z samym funkcjonowaniem w obrocie prawnym Wyroku Arbitrażowego, w którym trybunał całkowicie pominął art. 108 ust. 3 TFUE. Sąd Apelacyjny wyraźnie przy tym zaznaczył, że porządkowi publicznemu sprzeciwia się funkcjonowanie w obrocie prawnym dwóch sprzecznych decyzji, tj. z jednej strony kwestionowanego  Wyroku Arbitrażowego, a z drugiej strony decyzji Komisji Europejskiej. Jednocześnie Sąd Apelacyjny zaznaczył, że:

Nie ma przy tym znaczenia, że Komisja Europejska w swojej decyzji w przedmiocie pomocy państwa nie wypowiedziała się co do ważności Aneksu nr 6, skoro niewątpliwym jest, że rozstrzyganie w kwestii ważności umów cywilnoprawnych nie leży w ogóle w ramach kompetencji Komisji Europejskiej.   (…). Zadaniem Trybunału w postępowaniu arbitrażowym była natomiast m.in. ocena ważności Aneksu nr 6, a także wypowiedzenie się co do powództwa wzajemnego Skarbu Państwa, w tym żądania ustalenia, że Skarbowi Państwa przysługuje roszczenie o zwrot nadmiernych rekompensat. W przekonaniu Sądu Apelacyjnego z tego zadania Trybunał nie wywiązał się należycie, m.in. z powodu całkowitego pominięcia unijnych przepisów dotyczących pomocy państwa. Przepisy te niewątpliwie wchodziły w skład statutu kontraktowego, ponieważ strony w Umowie Koncesyjnej dokonały wyboru prawa polskiego (art. 24.1 Umowy Koncesyjnej). Trybunał Arbitrażowy miał zatem obowiązek stosować te przepisy z urzędu, niezależnie od stanowiska stron (por. art. 1194 § 1 k.p.c.). W przedmiotowej sprawie  bezspornym było to, że w dacie wyrokowania przez Trybunał Arbitrażowy pomoc państwa w postaci Aneksu nr 6 nie była zatwierdzona przez Komisję Europejską, a zatem była udzielona z naruszeniem art. 108 ust. 3 TFUE. Pomoc nienotyfikowana jest zawsze pomocą nielegalną (nielegalność proceduralna).

W ocenie Sądu Apelacyjnego nie budziło wątpliwości, że obowiązki nałożone na sądy krajowe w związku ze stosowaniem art. 108 ust 3 TFUE rozciągają się również na sądy arbitrażowe. Obowiązek zwrotu nie zależy przy tym od zgodności środka pomocy z art. 107 ust. 2 lub 3 TFUE, o której Komisja Europejska rozstrzyga dopiero po zakończeniu postępowania wyjaśniającego. Art. 108 ust. 3 TFUE, jak zaznaczył Sąd Apelacyjny tworzy normę o charakterze bezwzględnie obowiązującym, posiadającą przymiot pierwszeństwa właściwego prawu Unii. Trybunał Arbitrażowy zupełnie pominął tę normę i w zasadzie cały porządek unijny, a w konsekwencji nie tylko nie nakazał zwrotu pomocy, ale też nie rozważył, jaki wpływ na ważność Aneksu nr 6 ma naruszenie art. 108 ust 3 TFUE w kontekście art. 58 § 1 k.c. Tymczasem nieważność czynności prawnej na podstawie art. 58 k.c. może zaistnieć także z powodu sprzeczności z normą prawa unijnego. Umowa, której przedmiotem jest udzielenie pomocy nielegalnej musi być  zatem uznana za czynność prawną sprzeczną z ustawą w rozumieniu art. 58 k.c., a tym samym nieważna.

Jak wynika z przytoczonego powyżej orzeczenia Sąd Apelacyjny uznał, że zagadnienie pomocy publicznej nie może być ignorowane przez trybunały arbitrażowe. Również one muszą ocenić czy w sprawie pojawia się kwestia pomocy publicznej, a jeśli tak to jakie konsekwencje pociąga ona za sobą chociażby dla ważności umów będących przedmiotem sporu przed Trybunałem. Taki obrót sprawy niewątpliwe korzystny dla strony publicznej oznacza jednocześnie, że z punktu widzenia inwestorów pojawia się kolejny aspekt, który należy uwzględnić wchodząc w relacje biznesowe z Państwem.

Przypisy

1. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 listopada 2019 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 457/18.

2. Według mojej wiedzy jest to pierwszy tego typu przypadek gdy chodzi o polskie sądy. Ze stanowiskiem Komisji można zapoznać się pod tym adresem: https://ec.europa.eu/competition/court/amcu_19_subm_pl.pdf.

3. Chodzi o decyzję Komisji (UE) 2018/556 z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie pomocy państwa SA.35356 (2013/C) (ex 2013/NN, ex 2012/N) wdrożonej przez Polskę na rzecz spółki Autostrada Wielkopolska S.A. (Dz. Urz. UE L 92 z dnia 10 kwietnia 2018 r., str. 19).